ვენდოთ თუ არა საკრედიტო რეიტინგებს?

2008 წლის იანვარის მდგომარეობით მსოფლიოში უმაღლესი საკრედიტო რეიტინგის - AAA მხოლოდ 12 კომპანია არსებობდა, ხოლო იგივე რეიტინგის უზრუნველყოფილი სავალო ვალდებულებების (დეფოლტის სვოპების) რაოდენობა 64 000. ბევრი ეჭვობს, რომ სარეიტინგო სააგენტოებს მსგავსი ვალდებულებების მიმართ მიკერძოებული დამოკიდებულება აქვთ.

კლიენტების მოზიდვის მიზნით მსოფლიოს სამი უდიდესი სარეიტინგო სააგენტო Standard & Poor’s, Moody’s და Fitch ratings  უზრუნველყოფილ იპოთეკურ კრედიტებს მაღალ რეიტინგს ანიჭებდნენ. აღნიშნული სააგენტოების აქტიურად იბრძოდნენ ასეთი ინსტრუმენტების და კლიენტების „ხელში ჩასაგდებად“, ვინაიდან მათთვის საკომისიოების გადასახადი 2-ჯერ აღემატება კორპორატიული ობლიგაციების შეფასების საკომისიოს. სარეიტინგო სააგენტოებმა „წვლილი შეიტანეს“ იმაში, რომ უძრავი ქონების და იპოთეკურ ბაზარზე მოხდა ბუშტის გაბერვა, რომელიც ბოლოს და ბოლოს გასკდა და „ეკონომიკური მიწისძვრა“ გამოიწვია.

ცალკეული ინვესტორები სასამართლოშიც ცდილობდნენ სიმართლის „გატანას“ და სარეიტინგო სააგენტოების წინაშე სარჩელებიც შეჰქონდათ. მაგალითად, ამერიკის უმსხვილესი სახელმწიფო საპენსიო ფონდი Calpers, რომელმაც 2009 წელს სარეიტინგო სააგენტოებს სასამართლოში უჩივლა. საპენსიო ფონდი ამტკიცებდა, რომ სააგენტოებმა უმაღლესი რეიტინგები მიანიჭეს იმ სამ ფონდს, რომლებიც იპოთეკურ ობლიგაციაში ახორციელებდნენ ინვესტირებას, Calpers-ი ენდო სააგენტოების რეიტინგებს და ამ ფონდებში 1.3 მლრდ დოლარი შეიტანა. Calpers-ის დანაკარგებმა მილიარდ დოლარს მიაღწია.

სააგენტოები ამ და სხვა შემთხვევებშიც მომჩივან მხარეს პასუხობენ, რომ რეიტინგი ეს არის შეფასება, აზრი, ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის შეხედულება, ანუ იგივე სიტყვა, აზრი, რომლის თავისუფლებაც აშშ-ს კონსტიტუციით არის გარანტირებული და ისინი პასუხისმგებლობას არ იღებენ ამ შეფასებებზე დაყრდნობით მიღებულ საინვესტიციო გადაწყვეტილებებზე. სასამართლო, როგორც წესი, ამ მიდგომას მხარს უჭერდა.

მაგრამ, როგორც ჩანს, სახელმწიფოს დამოკიდებულება ამ საკიტხისადმი შეიცვალა. 2013 წლის თებერვალში აშშ-ს იუსტიციის სამინისტრომ და 13 შტატის გენერალურმა პროკურორმა, Standard & Poor’s-ის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანეს. სარჩელში პროკურორები ცდილობენ დაამტკიცონ, რომ Standard & Poor’s რეიტინგის მინიჭებას არაკეთილსინდისიერად ახდენდა, ცვლიდა პირობებს კლიენტისთვის საურველი პასუხის მიხედვით, არღვევდა რეიტინგის მინიჭების სტანდარტებს, რათა მოეზიდა კლიენტი.

ეს აშშ-ს ისტორიაში პირველი სასამართლო დავა იქნება სარეიტინგო სააგენტოების წინააღმდეგ.

უკან მომავალში

სარჩელში წერია, რომ Standard & Poor’s 2004 წლის სექტემბრიდან 2007 წლის ოქტომბრამდე „შეგნებულად და მიზანმიმართულად ახორციელებდა ინვესტორთა მოტყუების გეგმას“, რომლებიც RMBS-სა  CDO-ში (იპოთეკური ფასიანი ქაღალდები და მისით უზრუნველყოფილი ობლიგაციები) ახორციელებდნენ ინვესტირებას. სააგენტო ამტკიცებს, რომ რეიტინგებს ობიექტურად ანიჭებდა, პროკურორები კი საპირისპიროს ამბობენ და მიიჩნევენ, რომ Standard & Poor’s საკრედიტო რისკებს არამართლზომიერად აფასებდა.

ამის დასამტკიცებლად პროკურორებს შემდეგი გარემოება მოჰყავთ: იპოთეკური ფასიანი ქაღალდების საკრედიტო რისკების შესაფასებლად Standard & Poor’s იყენებდა სისტემას - Levels. 1999 წლისთვის სააგენტო დეფოლტის ალბათობებს აფასებდა მის ხელთ არსებული 166 000 იპოთეკური კრედიტის მონაცემების მიხედვით. ძირითადად ეს კრედიტები ხასიათდებოდა მაღალი კლასით, ფიქსირებული განაკვეთით და კრედიტორის უპირატესი უფლებით მსესხებლის საკუტრებაზე. 2000-იანი წლების განმავლობაში Standard & Poor’s არწმუნებდა ინვესტორებს, რომ რისკის შეფასების მოდელს გამუდმებით ანახლებდა და ითვალისწინებდა იპოთეკურ ბაზარზე მზარდ რისკებს. თუმცა, რეალურად, სააგენტო ამას არ აკეთებდა, კერძოდ, 2002 წლისთვის Standard & Poor’s-ს უკვე ჰქონდა 1971-2001 წლებში გაცემული 642 000 იპოთეკური კრედიტის მონაცემები, რომელთა დიდი ნაწილი მაღალი რისკის მატარებელი იყო. ამის მიუხედავად, რისკების ანალიზის განახლებულ მოდელში - Levels 5.6, სააგენტომ არ შეიტანა ახალი მონაცემები და რისკების შეფასებას იმ მაღალი კლასის 166 000 კრედიტის მონაცემების მიხედვით ახდენდა.

ბოლოს და ბოლოს, Standard & Poor’s-მა შექმნა ახალი მოდელი - Levels 6.0, რომელშიც განახლებული მონაცემები შევიდა 642 000 კრედიტის ბაზაზე. ახალი მოდელის გაშვება 2005 წლის 1 იანვრიდან იგეგმებოდა. ახალი მოთხოვნები ემიტენტებს, რომელთა ობლიგაციებიც სუბსტანდარტული კრედიტებით (Subprime და Alt-A) იყო უზრუნველყოფილი დაავალდებულებდა წარმოედგინათ უფრო მეტი გარანტიები შესაძლო დანაკარგების დასაფარავად. ცვლილებების განხორციელების შესახებ ინფორმაცია Standard & Poor’s-ის საიტზე 2004 წლის აპრილში განთავსდა, იმავე წლის ივლისისთვის გავრცელდა რელიზები Levels 6.0-ის გაშვების შესახებ, თუმცა სისტემა მაინც არ იქნა ჩაშვებული წარმოებაში. უფრო მეტიც, Standard & Poor’s Levels 5.6-ის გამოყენებას კიდევ რამდენიმე წელი აგრძელებდა და ემიტენტების შეფასებას კვლავ შესაძლო დანაკარგების დასაფარი გარანტიის მოთხოვნის გარეშე ახორციელებდა.

რატომ მოხდა ასე? იმიტომ, რომ სააგენტოს მენეჯერებმა მიზანშეწონილად არ ჩათვალეს რისკების შეფასების ახალი სისტემის Levels 6-ის დანერგვა, ვინაიდან ეს სისტემა Standard & Poor’s-ს ბაზრის წილს დააკარგვინებდა. სააგენტოს წინააღმდეგ სარჩელში ჩადებულია აგრეთვე ერთ-ერთი ანალიტიკოსის ელექტრონული წერილი, რომელშიც იგი სააგენტოს ხელმძრვანელობას აფრთხილებს: „სააგენტომ ესესაა Moody’s-სთან დათმო „მსხვილი გარიგება“, ერთ-ერთი იაპონური ბანკის, Mizuho-ს უძრავი ქონებით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდების (RMBS) შეფასებაზე, ვინაიდან შესაძლო დანაკარგების დაფარვის ჩვენს მიერ მოთხოვნილი დონე 10%-ით მაღალი იყო ჩვენი კონკურენტის შეთავაზებაზე“.

მისია შეუსრულებელია

Standard & Poor’s ყოველთვის ხაზს უსვამდა იმ გარემოებას, რომ რეიტინგები არის მათი რეალური აზრი, შეფასება, თუ შეხედულება, თუმცა პროკურორებს სააგენტოს „პატიოსნების“ არ სჯერა.

2004 წლის აპრილში სააგენტოს ტოპ-მენეჯერები განიხილავდნენ პროექტს, რომელიც მოითხოვდა საბაზრო შეხედულებების და რეიტინგის მინიჭების შედეგების შეფასებას, 3-5 ინვესტორის და რამდენიმე ემიტენტის გამოკითხვას, რათა საბაზრო სიტუაციის სწორად შეფასება მომხდარიყო.

აღნიშნული მოთხოვნების და კრიტერიუმების კატეგორიული წინააღმდეგობა გამოუცხადა სააგენტოს ერთ-ერთმა მენეჯერმა: „რა იგულისხმება „საბაზრო შეხედულებებში“? რა კავშირი აქვს „რეიტინგის მინიჭების შედეგების შეფასებას“ ჭეშმარიტების დადგენასთან? თქვენ გულისხმობთ, რომ ჩვენ უნდა ვუღალატოთ პრინცპს - ანალიტიკა უმაღლესი პრიორიტეტია? რას ნიშნავს „საბაზრო სიტუაციის ხედვა“? ეს ნიშნავს, რომ ჩვენ კრიტერიუმების ცვლილებები ინვესტორებთან, ემიტენტებთან და საინვესტიციო ბანკებთან უნდა განვიხილოთ? ჩვენ ხომ მათ არასოდეს ვეკითხებით!“.

ეს მოსაზრებები და შეფასებები Standard & Poor’s-ის მენეჯმენტის მიერ იგნორირებული იქნა და ბაზრის მონაწილეებთან კონსულტაციის პრაქტიკა ფართოდ დაინერგა. კლიენტებთან კომერციული ურთიერთობების მენეჯერები აქტიურად იყვნენ ჩართული სარეიტინგო კრიტერიუმების განხილვაში კლიენტებთან. ბაზრის წილის ზრდის, საკომისიოების მოცულობის განსაზრვრის და შემოსავლების დონის საკითხები რეიტინგის განსაზღვრის კრიტერიუმებად იქცა.

2004 წლის დასაწყისში Standard & Poor’s-ის ტოპ-მენეჯერებმა სააგენტოს ანალიტიკოსების ორ ჯგუფს დაავალა მოემზადებინათ შეთავაზება CDO-ს (უზრუნველყოფილი სავალო ვალდებულება) შეფასების მოდელის (CDO Evaluator) განსაახლებლად. ახალი მოდელში გათვალისწინებული უნდა ყოფილიყო ახალი მონაცემები იპოთეკური კრედიტების მიხედვით დეფოლტის ალბათობის დასადგენად, რათა მომხდარიყო კონკურენტუნარიანობის ამაღლება და ბაზრის წილის ზრდა საინვესტიციო რეიტინგების სეგმენტში (ამ სეგმენტში სხვა სააგენტოების დომინირებდნენ), მაგრამ ამის საპირისპიროდ Standard & Poor’s-მა მაქსიმალურად შეამცირა ზემოქმედება და გავლენა სპეკულაციური რეიტინგების გარიგებებზე, რომელ სეგმენტშიც სწორედ თავად დომინირებდა. ორივე ამოცანის ერთდროულად გადაჭრა ვერ მოხერხდა. ამიტომ, ერთ-ერთმა მენეჯერმა თავად გადაწყვიტა ისეთი მოდელის შექმნა, რომელიც ორივე ამოცანას მოიცავდა, თუმცა მის მიერ შემუშავებულმა მოდელმა ვერ გაამართლა და იგი „შეიარაღებაში“ არ იქნა აღებული.

სამუშაოები CDO Evaluator-ის განსაახლებლად გრძელდებოდა. 2005 წლის ივლისში გამოსაშვებად გამზადებული იქნა 3.0 ვერსია, რომლის ტესტირებაც საინვესტიციო ბანკზე Bear Stearns-ზე მოხდა. აი, რას წერს Standard & Poor’s-ის ერთ-ერთი მენეჯერი საინვესტიციო ბანკს: „სააგენტოს რეიტინგები გამოყვანილი წინა ვერსიით, იყო უკეთესი, ვიდრე Moody’s-ის და Fitch-ის რეიტინგები. ახალ სისტემაზე, 3.0-ზე გადასვლით Standard & Poor’s-ს დაკარგავს თავის უპირატესობას ამ სეგმენტში, რასაც მაღალხარისხიანი ინსტრუმენტების შეფასების მიმართულების გაძლიერებითაც ვერ დააბალანსებს“. ერთი სიტყვით, Standard & Poor’s-ს არ უღირდა სპეკულაციური რეიტინგების სეგმენტის დათმობა (აღსანიშნავია, რომ კრიზისის საწყის ეტაპზე, 2007 წლის გაზაფხულზე, Bear Stearns-ის მმართველობის ქვეშ არსებულმა ორმა ჰეჯ-ფონდმა CDO-ებზე კლიენტების მთელი ფული, 1.6 მილიარდი დოლარი დაკარგა, თავად ბანკი გაკოტრდა და იგი JP Morgan Chaese-მა 1.2 მილიარდ დოლარად იყიდა; 2012 წლის ოქტომბერში ნიუ-იორკის შტატის პროკურორმა ბანკის წინააღმდეგ სარჩელი შეიტანა, რომლითაც Bear Stearns-ს თაღლითობაში სდებდა ბრალს, კონკრეტულად კი ბანკის მიერ იპოთეკური ფასიანი ქაღალდების ემისიას ასახელებდა, რომლებმაც 22.5 მილიარდი დოლარის დანაკარგები გამოიწვიეს).

ბაზრის მონაწილეების ნეგატიური რეაქციის გამო სააგენტომ ახალი სისტემის CDO Evaluator 3.0-ის (E3) გაშვება გადაიფიქრა  და შეიმუშავა ალტერნატიული ვერსია E3 Low. პროკურორები ამტკიცებენ, რომ ეს მოდელი არ ეფუძნებოდა ისტორიულ და ანალიტიკურ მონაცემებს და მისი გამოყენების ერთადერთი მიზანი ბაზრის წილის გაფართოება იყო.

Standard & Poor’s-მა ორივე სისტემის, E3-ის და E3 low-ის გამოყენება პარალელურ რეჟიმში განაგრძო და თითოეულ მათგანს იმის მიხედვით იყენებდა, თუ რა გარიგებასთან ჰქონდა ადგილი, ერთი სიტყვით, იმ სისტემებს იყენებდა, რომელიც „აწყობდა“.

ფართოდ დახუჭული თვალები

როდესაც მაღალრისკიანი იპოთეკური ბაზრის ნგრევა დაიწყო, Standard & Poor’s, მიუხედავად ზრდადი რისკებისა და დეფოლტის რიცხვის მკვეთრი მატებისა, ამ გარემოებებს კიდევ დიდი ხანი არ ითვალისწინებდა.

2006 წელს გამოქვეყნდა სია RMBS-ის (Residential mortgage-backed security - იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფასიანი ქაღალდები) 770-ზე მეტი ტრანშის შესახებ, რომლის მიხედვითაც ვადაგადაცილებულმა კრედიტებმა გადააჭარბა არსებული უზრუნველყოფის 25%-ს. 2007 წელს, სააგენტოს ერთ-ერთი მენეჯერი ჩიოდა იმის გამო, რომ RMBS-ების ხარისხის გაუარესების მიუხედავად, ტოპ-მენეჯმენტი რეიტინგის შემცირების საშუალებას არ იძლეოდნენ, რაც Standard & Poor’s-ის საქმიანობას აუცილებლად „დაარტყამდა“.

ამის მიუხედავად Standard & Poor’s აგრძელებდა ახალ ემიტირებული CDO-ების „დარეიტინგებას“, არ ითვალისწინებდა იპოთეკური ობლიგაციების მკვეთრ გაუარესებას და ამით რეკორდულ მოგებას ღებულობდა. თუმცა, ეს პროცესი დიდხანს ვეღარ გაგრძელდებოდა. 2007 წლის მარტში გამოქვეყნებულ დოკუმენტში აღნიშნული იყო, რომ ამერიკული CDO-ების 33%, რომლებსაც Standard & Poor’s-მა მიანიჭა რეიტინგი, იყო მაღალრისკიანი. აგრეთვე, მაღალრისკიანი RMBS-ების წილი ჯამურ უზრუნველყოფაში 42%-დან 73.8%-მდე გაიზარდა. ანალიტიკოსები ხედავდნენ, რომ იპოთეკით უზრუნველყოფილი ფინანსური ინსტრუმენტების ბაზარი ინგრეოდა.

მიუხედავად ყველაფრისა, სააგენტო თავის პოზიციებს არ ცვლიდა. 2007 წლის 28 ივნისს გამოშვებულ CDO-ებს, სახელად - Ridgeway Court Funding II, რომელთა მოცულობაც  3 მილიარდ დოლარს შეადგენდა, Standard & Poor’s-მა უმაღლესი რეიტინგი - AAA მიანიჭა, უზრუნველყოფის 50% კი მაღალრისკიანი RMBS იყო. 2008 წლის 15 იანვრისთვის, აღნიშნულ CDO-ებზე დეფოლტი გამოცხადდა, რის შედეგადაც ინვესტორებმა მთელი თანხები დაკარგეს.

სააგენტომ მხოლოდ ივლისში დაიწყო რეიტინგების გადახედვა და დღის წესრიგში 8300 იპოთეკური ინსტრუმენტის გადაფასება დააყენა, რომელთა ჯამური ღირებულება 534 მილიარდი დოლარი იყო.

კერკეტი კაკალი

 Standard & Poor’s იუსტიციის სამინისტროს ბრალდებებს უარყოფს, ხოლო სარჩელში მოყვანილ ციტატებს კონტექსტიდან ამოვარდლის უწოდებს. ადვოკატები ვარაუდობენ, რომ კონტრარგუმენტების სახით სააგენტო სასამართლოს იმ ციტატებს წარუდგენს, რომლებშიც საპირისპირო მოსაზრებები ფიგურირებს. სარჩელის შეტანამდე აშშ-ს იუსტიციის სამინისტრომ Standard & Poor’s-თან მშვიდობიანად სცადა მორიგება და 1 მილიარდი დოლარის გადახდა შესთავაზა, თუმცა მენეჯერები ამ წინადადებას არ დათანხმდნენ, ვინაიდან ეს Standard & Poor’s-ის განადგურებას გამოიწვევდა.

„სამწუხაროდ ვერც Standard & Poor’s-მა და ვერც სხვა სააგენტოებმა, ვერ გათვალეს, რომ კრიზისი სწრაფად განვითარდებოდა და მძიმე ფორმებს მიიღებდა. რეტროსპექტული ხედვა არ იძლევა იმის საფუძველს, რომ სამართლებრივი დევნა დაიწყოს“, - ნათქვამია სააგენტოს განცადებაში. Standard & Poor’s ირწმუნება, რომ გადაწყვეტილებებს იღებდა იმ მონაცემების საფუძველზე, რომელიც ხელმისაწვდომი იყო ბაზრის ყველა მონაწილისთვის, მათ შორის, აგრეთვე იმ სახელმწიფო მაღალჩინოსნებისთვისაც, რომლებიც ირწმუნებოდნენ, რომ კრიზისის შეჩერება შესაძლებელი იყო. Standard & Poor’s-ის თავის მართლების ერთ-ერთ გარემოებას ისიც წარმოადგენს, რომ მის მიერ შეფასებულ ფასიან ქარალდებს სხვა სააგენტოებმაც ანალოგიური რეიტინგები მიანიჭეს.

გარდა ამისა, სააგენტომ გაატარა მასშტაბური რეფორმები, რათა ანალიტიკოსების დამოუკიდებლობის ხარისხი კიდევ უფრო გაეზარდა. ჯერ კიდევ 2008 წელს, Standard & Poor’s-მა მოამზადა 27 პუნქტიანი გეგმა, რომელიც რეიტინგის მინიჭების მეთოდოლოგიის დახვეწას და საკრედიტო ანალიტიკოსების საქმიანობის კონტროლის გამკაცრებას გულისხმობდა. კონტროლის გამკაცრებაზე სააგენტომ 400 მილიონი დოლარი დახარჯა. ამ ღონისძიებების გატარების შედეგად უმაღლესი რეიტინგის, AAA-ს მიღება ემიტენტებისთვის გაცილებით გართულდა.

„ჩვენ მივიღეთ მწარე გამოცდილება ფინანსური კრიზისის შედეგად, ამიტომ გავატარეთ მასშტაბური ცვლილებები, რითაც გავამყარეთ სანდოობის ხარისხი და ანალიტიკოსების დამოუკიდებლობა, საბოლოო ჯამში, ამან რეიტინგების გაუმჯობესება და დახვეწა გამოიწვია“, - განაცხადა ერთ-ერთ განცხადებაში Standard & Poor’s-ის პრეზიდენტმა, დაგ პიტერსონმა.